نظر سنجی

 نوار رنگی می باشند.دو نوار اول و دوم،نشان دهنده ی رقم های 4بیشتر مقاومت ها دارای

اول و دوم مقدار مقاومت از چپ به راست می باشند و نوار سوم،تعداد صفر هایی که باید بعد از این دو رقم قرار داده شوند و نوار چهارم ضریب خطای مقاومت را نمایش می دهد. 

) مطالعات باستانشناسي، شمارة 2، دورة 4، پاييز و زمستان 1191 ، )شماره پياپي 6
بررسي شيوههای تدفين دوره اشکاني در گورستان وليران دماوند
محمدرضا نعمتي
كارشناس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگری استان تهران
علي صدرايي 1
عضو هيأت علمي پژوهشکده باستان شناسي
) )از ص 101 تا 121
91/01/ تاريخ دريافت: 11
91/12/ تاريخ پذيرش: 02

چکيده:
دوره اشکانی به دلیل دوران طولانی امپراطوری ،گستردگی وسعت زیاد قلمرو حکومتی و وجود مذاهب مختلف ،
شیوه های متنوعی جهت دفن اجساد وجود داشته است. تاکنون گورستانهای متعدی از این دوره با شیوه های متفاوت
تدفین از قبیل :قبور خمره ای ، سردابه ای ، گور معبد ، تابوتی ، چاهی ، مکعب مستطیل ، گودالهای ساده و سنگ چین
در نقاط مختلف داخل و خارج ایران کشف و حفاری شده است. در بخش شمال شرق فلات مرکزی ایران و بخصوص در
استان تهران به دلیل عدم انجام بررسی های علمی و کاوشهای باستان شناسی ، هیچ گونه اطلاعی از وضعیت تاریخی و
باستان شناسی این بخش از فلات مرکزی ایران وبخصوص شیوه های تدفین در دوره اشکانی وجود نداشت.با انجام دو
فصل کاوش در محوطه ولیران در شرق استان تهران گورستانی با تعدادی گور و شیوه های مختلف تدفین کشف و
شناسایی گردید که با مطالعه اولیه آنها ،اطلاعات مفید و ارزشمندی در خصوص شیوه های تدفین و نگرش مذهبی
اشکانیان در منطقه دماوند حاصل آمد که در این مقاله به شرح آنها خواهیم پرداخت.
واژههای كليدی: گورستان، باستانشناسی اشکان، تدفین، ولیران دماوند.

) 104 / مطالعات باستانشناسي، شمارة 2، دورة 4، پاييز و زمستان 1191 ، )شماره پياپي 6

مقدّمه
دو فصل کاوش و بررسی در سال های 5831 و 5831 در بخشی از تپه ماهورهای شرقی رودخانه تار در
نزدیکی روستای ولیران در شهرستان دماوند شناسایی محوطهای مهم از دوره های اشکانی و ساسانی با مواد
فرهنگی کم نظیر در سطح ایران را در پی داشت. طور کلی مجموعه آثار بدست آمده از دوره اشکانی عبارت
بودند از تدفین های انسانی با شیوه های متفاوت، بقایای استخوانی، اشیاء متنوع سفالی، ادوات فلزی، قطعات
شیشه، ابزارهای سنگی، وسایل چوبی، بازمانده هایی از قیر، الیاف پارچه و سکه هایی از شاهان اشکانی. علاوه بر
این ها، هیئت کاوش موفق شد بقایای معماری منظمی از دوره ساسانی را از زیر خاک بیرون آورد. در میان آثار
منقول دورة ساسانی اشیا و موادی منحصر به فرد از این دوره شامل سفال نوشته هایی به خط پهلوی ساسانی
و هشت سکة نقره وجود داشت.
درباره مذهب اشکانیان باید گفت که به دلیل وسعت مناطق تحت نفوذ و تفاوت های فرهنگی بسیار بین
منطقه شرق و غرب این شاهنشاهی نمی توان تصور مذهبی واحد را در این حکومت داشت. در آغاز دوره
اشکانی تأثیر هلنیسم در زمینههای مختلف غالب بود، در روی سکه ها پادشاهان خود را دوستدار یونان می-
نامیدند، مذهب این دوره نیز بی شک تحت تأثیر مذهب یونان قرار گرفته بود و علیرغم ضربه ای که به آن وارد
شد، تأثیر ها تلفیقی را به نمایش گذاشت. ) Fingan, 1952:11o ( سلوکیان بعد از روی کار آمدن سعی کردند
خدایان خود و دیگر خدایان را با نام خدایان ایرانی تطبیق دهند. ) Colpe,1993:823 ( در شرق شاهنشاهی
پارت، مذهب بودایی رواج داشت و کوشانیان بر این دین بودند. در مغرب ادیان مختلفی وجود داشت که
بزرگ ترین آنها در ابتدا یهودیت و پس از ان مسیحیت به وجود آمد ) Colpe,1993:823 ( آثاری مبنی بر
احترام به آتش از این دوره بر جای مانده است که مهم ترین آنها نقش برجسته ایی در نزدیکی بیستون که از
روبرو نشان داده شده و شاهزادهای را در حال ریختن مادهای احتمالاً بخور در آتش نشان می دهد
( Herzfeld,1941:289 .)
در این پژوهش با توجه به دادههای باستان شناسی سعی شده تا با استناد به شواهد و مستندات دیگر،
گورهای مکشوفه از محوطه ولیران دماوند معرفی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند.
محوطه وليران
موقعیت جغرافیایی : روستای ولیران واقع در بخش مرکزی شهرستان دماوند و جزو دهستان تاررود محسوب
5 کیلومتری جنوب شهر دماوند و در 155 متری / می گردد که در فاصله 4 کیلومتری شمال شرقی گیلاوند و 1
شرق جادة آسفالته گیلاوند دماوند قرار دارد. این روستای در واقع یک روستای پای کوهی است که شمال و
شرق آن را ارتفاعات نسبتاً بلند و خشکی احاطه کرده، ولی بخش غربی که در حاشیه حوضه رودخانه تار بوده
و بسیار سرسبز است. بخش جنوبی روستا به وسیله آب این رودخانه دارای زمین های کشاورزی و بسیار
) حاصلخیز است. )نقشه 5
محوطه تاریخی ولیران در مختصات جغرافیایی 15 درجه و 8 دقیقه و 54 ثانیه طول جغرافیایی و 81 درجه و
45 دقیقه و 85 ثانیه عرض جغرافیایی و در فاصله حدود 155 متری جنوب روستای ولیران و در انتهای یال
تپه ماهورهای مرز بین شلمبه و ولیران قرار گرفته است )تصویر 5(. جنوب این محوطه محدودة زمین های
بررسي شيوههای تدفين دوره اشکاني در گورستان وليران دماوند / 101
شلمبه و شمال آن زمین های ولیران و شرق آن محدوده تپه ماهورهای هر دو روستا و غرب محوطه با چند
صد متری رودخانه تار دماوند جاری است (Ne’mati and Sadraei 2010: 305) .
شيوه تدفين در دوره اشکاني
در بررسی ها و کاوش های انجام گرفته در محوطههای اشکانی در قلمرو گسترده امپراتوری اشکانی تدفین های
مختلفی همچون :سردابهای، خمرهای، مکعب مستطیل، چاهی، گورمعبد، گودالی با ظروف مختلف تدفین
شناسایی شده اند.
در شرق این امپراتوری یعنی در نساء استودانهای سفالین موید گونهای از تدفین است که مشابه آن در سغد
نیز یافت شده است. علاوه بر این، کاوشگران روسی از شناسایی گورمعبدهایی در نساء خبر دادند ) Mongait, 1959: 69-299 (. در قلعه شماره 55 در سه کیلومتری شمال شهر جرجان آثار یک تدفین گودالی به دست
آمده است. شیوه تدفین به علاوه سفال های یافت شده تشابه زیادی با تدفین های به دست آمده در حلیمه
جان که یک محوطه پارتی ساسانی است، دارد ) Kiani, 1982:11-9 ( .در سال 5843 در تاق بستان کرمانشاه
گورستانی اشکانی با تدفین خمره ای به دست آمد در این خمره ها اجساد در جهت شرقی- غربی در حالی که
582 (. در : سر در طرف شرق قرار داشت و صورت به سمت جنوب دفن شده بودند )کام بخش فرد، 5834
کاوش های معبد آناهیتای کنگاور سه نوع تدفین شامل قبور تابوتی از جنس سفال و به شکل وانی و قایق،
قبور خمرهای به ابعاد مختلف و قبور گودالی به شکل مکعب مستطیل که در صخره کنده شده شناسایی شده
است )چایچی امیرخیز و سعیدی، 58:5835 (. در گورستان سنگ شیر همدان تعدادی تدفین تابوتی سفالی به شکل
قایق یا وانی که از دو تا از تابوت ها سکه هایی متعلق به مهرداد اول و فرهاد دوّم کشف شده است. ابن فقیه
نویسنده مسلمان قرن های سوّم و چهارم هجری چنین خبر می دهد که تابوت های سفالی به شکل وان در
خیابان و کوچههای شهر همدان کشف می شده است. ولی متأسفانه هیچ اطلاعی از اینکه آیا این کوچههای
عریض و تنگ در محلههای شهر پارتی وجود داشته یا خیر؟ خبر نداریم) Azaoush,1979:281-286 (.در این
گورستان علاوه بر تدفین های تابوتی، تدفین های گودالی ساده و تابوت هایی متشکل از خمرههای سفالین نیز
45 (. در گرمی مغان از آذربایجان شرقی ]استان فعلی اردبیل[ و در جنوب : به دست آمده است )آذرنوش، 5184
رودخانه ارس دو گروه قبر دیده می شود که عبارتند از قبور خمرهای و قبور مکعب مستطیل که در این قبور
4(.در شهر : علاوه بر ظروف و اشیاء، سکه هایی ازا رد، فرهاد چهارم و گودرز قرار داده بودند )کام بخش فرد، 5841
صنعتگران، شهر شاهی، تپه ذهاب در 3 کیلومتری جنوب شرق شوش و قبرستان پارتی حومه شوش در یک
کیلومتری جنوب زندان تدفین های سردابهای دارای پلکان و اتاق اصلی با سکوها و تابوت های سفالی و ظروف
لعاب دار و تدفین خمرههای بزرگ با جدارهای نازک و تابوت های سفالی به شکل انسان با آنتروپوئید گزارش
شده است ) De Mecqunem,1943 (. اونوالادر اواخر سال 5253 در تپه بولاحیا حفاری هایی انجام داد که در
آنجا تدفین های تابوتی به شکل انسان و تدفین خمرهای اشکانی به دست آورد ) Unvala,1929:133 (. دیولافوآ
گزارش می دهد از همان ابتدا در شوش از میان دیوارها خمرههای تدفین به دست می آمد. در آکروپول نیز
مانند شهر شاهی پارتی ها از دیوار استحکامات برای دفن مرده ها استفاده می کرده اند، یک چاه به تونلی ختم
می شود که در دیوار خشتی ایجاد شده بود تعدادی خمرههای کم و بیش شکسته در این تونل چیده شده
) 106 / مطالعات باستانشناسي، شمارة 2، دورة 4، پاييز و زمستان 1191 ، )شماره پياپي 6
541 (. دمورگان گزارش می کند مارسل دیولافوآ در تل شهر شاهی تعدادی چاه -518 : بودند )دیولافوآ، 5835
تدفین کشف کرده است که حاوی چند سکه است که متعلق به دوره پارتی می باشند. این سکه ها متعلق به
مهرداد اوّل، فرهاد دوّم و یک سکه برنزی مربوط به کام ناس کیرها که الیمایی می باشند، هستند ) De Morgan,1905:33 (. در نزدیکی شوش در تپه حسین آباد در سه کیلومتری شمال غربی تپه ای به نام گیان
588 (. در شمی در چهل : قبرستانی متعلق به دوره اشکانی و دارای تابوت های سنگی است )کابلی، 5838
کیلومتری مال امیر بختیاری و در پای کوه پیان در 3 یا 2 کیلومتری شمی قبوری به دست آمده که سقفشان
از تخته سنگ های افقی تشکیل یافته و دیوارهایشان از گچ کاری ها و تزئینات سبک یونانی آرایش یافته است
55 (.در قبرستان چشمه سار در حدود یک کیلومتری شمال غربی تخت جمشید تدفین هایی -555 : )گدار، 5813
از نوع گودالی و تابوتی سفال که دارای اشیاء کمی هستند، به دست آمد ) Schmidt,1957:117-157 (. در
گورستان شغاب بوشهر قبرستانی با ظروف تدفین کشف شد که در این گورستان خمرههای تدفینی که با
خمرههای شوش به خصوص در قسمت نوک تیز کف و همچنین شیارهای روی بدنه آنها شباهت کاملی دارند
45 (. در منطقه دامب کوه در منتهی الیه جنوب شرقی ایران صدها نمونه قبر توده سنگی به -14 : )میرفتاح، 5834
دست آمده که در یکی از آنها سکه ای مربوط به سیناتروک یافت شده است ) Karlovsky,1968:247 (. در
گلاک شوشتر 1 آرامگاه سردابهای آجری شناسایی شد که بعضی دارای پله های زیاد می باشند. در این
آرامگاه ها سه سکو وجود دارد که روی آنها تابوت های سفالین را قرار داده بودند، زیر سکوها خالی و در داخل
آن اجساد را به حالت آزاد دفن می کردند. آرامگاه های فاقد سکو در قسمت ورودی دارای یک یا دو پله هستند
و تابوت ها در کف آرامگاه نهاده بودند و روی کف هم تدفین انجام داده بودند.علاوه بر تدفین سردابه ای تدفین
خمره ای در اطراف آرامگاه ها نیز به دست آمده است ) Rahbar,1999:90-93 (. در روی کوه رحمت در کنار
تخت جمشید دکتر صراف گمانه زنی هایی انجام داد که آثاری از قبور صخرهای دوره پارتی را به دست آورد که
متأسفانه توسط حفاران غیر مجاز آسیب زیادی دیده بودند )صراف( در قلمرو غربی این امپراتوری در پالمیر و
دورااروپوس از برج های مشابه برج های خاموش زردتشتیان استفاده شده است. در پالمیر همچنین، آرامگاه های
زیرزمینی خانوادگی و آرامگاه پرشتگاه وجود داشته است که تابوت های حاوی اجساد را در داخل این آرامگاه ها
قرار می داده اند ) Horst,1973:173-4 (. در سوریه گورهایی کاوش شده که خانوادگی به نظر می رسند و از این
گورها به عنوان سردابه ای یافت می شود که با تابوت های سفالین معروف به وان حمام یا دمپایی شکل تدفین
23 (. در الحضر )هاترا( ساختمان های چهار گوش برای تدفین در داخل -555: صورت می گرفته است )کالج، 5813
) 35 : و خارج از حصار شهر ساخته شده است ) سفر و مصطفی، 5831
شيوههای تدفين در وليران
محوطه ولیران دماوند که در جنوب سلسله جبال البرز واقع شده، منطقهای است در حد فاصل فلات ایران و
مناطق شمالی و شمال شرقی که در دوره تاریخی به خصوص دوره اشکانی و ساسانی دارای اهمیت زیادی
بوده و در دوره اشکانی این منطقه را می توان نقطه اتصال نواحی شرقی و شمال شرقی با نواحی غربی این
دولت دانست. در حفاری های انجام گرفته در این محوطه و در زیر لایه ساسانی گورستانی از دوره اشکانی
شناسایی شد که دارای چهار گور با شیوههای تدفین مختلف شامل : 5-گور سردابه ای )زیرزمینی(، 5-گور با
بررسي شيوههای تدفين دوره اشکاني در گورستان وليران دماوند / 101
پوشش خمره ای، 8-گورهای گودالی 4- گورهای سنگ چین که در زیر به شرح و توصیف و در پایان به
تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری آنها می پردازیم.
-1 گور سردابهای )زیرزمینی(
مهم ترین گور مکشوفه در این محوطه، گوری دست کند سردابهای شکل است که شامل یک ورودی و یک
فضای مرکزی با سه سکو در اطراف که فضای مرکزی نیم متر از سکوها اطراف پایین تر و توسط بازوهای گلی
کم ارتفاع از هم مجزا شده اند.
ورودی در جنوب غربی گور و در دل خاک طبیعی تپه کنده شده است. طول ورودی به دلیل ناا تماام مانادن
کاوش این بخش و همچنین وجود یک تدفین در جلوی آن مشاخ نشاد، ولای عارض آن 35 ساانتی متار،
ارتفاع آن از کف راهرو تا سقف 535 سانتی متر است. قسمت انتهایی ورودی یعنی بخشی که به راهرو مرکزی
منتهی می شود را با قلوه سنگ و ملاط گل مسدود کرده اند. نحوة مسدود کردن ورودی بدین صورت باوده کاه
بعد از هر بار تدفین، ابتدا یک لایه خاک به ارتفاع 55 سانتی متر جلوی ورودی ریخته و ساپس یاک رج قلاوه
سنگ و مجدداً یک لایه خاک به ارتفاع 51 تا 81 سانتی متر روی قلاوه سانگ هاا ریختاه و ورودی را مسادود
کرده اند. بخش جنوبی این دیواره با خاک رس قرمز که دارای قطعاا ت سافال اسات پرشاده ، در دوره ی دیگار
تدفینی در جلوی ورودی انجام شده است.
515 که از کف تا زیر ساقف گاور 535 ساانتی متار ارتفااع دارد و × راهرو و یا فضای مرکزی گور به ابعاد 35
بلافاصله بعد از ورودی قرار دارد. کف آن با یک لایه گل اندود و سپس روی کف را با یک لایه ناازک خاکساتر
پوشانده اند. در این فضا شئ یا تدفینی به دست نیامد و به نظر می رسد که در هنگام تدفین دو نفر در این فضاا
) مراسم تدفین اجساد را روی سکوها انجام می داده اند. )نقشه 5- تصویر 5
511 سانتی- ×45- سکوی شماره يک: در جنوب شرقی گور در جهت شمال شرق – جنوب غرب به ابعاد 25
متر که بخش غربی و شمالی با یک دیوارک گلی به ارتفاع 55 سانتی متر از فضای مرکزی و سکوی شاماره دو
جدا شده است. در سطح این سکو یک تدفین و بقایای جمع شده یک اساکلت در شامال شارق آن قارار دار د.
تدفین انجام شده در این سکو متعلق به مردی است 45 الی 15 ساله دارای قد 535 سانتی متر که به صاورت
تاق باز و متمایل به سمت چپ دفن شده است. دسات راسات روی شاکم و دسات چاپ از آرناج بااه سامت
جمجمه خم شده و یک آمفورای ته دکمه ای را به دست گرفته و صورت آن رو به شمال اسا ت. در کناار ایان
) اسکلت یک سکه نقره به دست آمد. )تصویر 8
در گوشه شمال شرق این سکو تدفین جمع شدهای در کنار دیواره گور شناسایی شد که در لابهلای آن
تعدادی شئ شامل قمقمه، سکه، گوشواره، حلقه، سوزن بزرگ، سر پیکان و تیغه چاقو آهنی و قطعات فلزی از
) جنس سفال، نقره، مفرغ و آهن به دست آمد. )تصویر 4
21 ساانتیمتر در بدناه ×85-31× در جنوب این سکو استودان یا استخواندانی )استودان شماره یک( باه ابعااد 35
طبیعی گور حفر شده است. )تصویر 1( از این استودان بقایای دو مارد ، دو زن کاه یکای از آنهاا جاوان اسات ،
شناسایی گردید. در زیر بقایای اسکلت ها یک لایه ضخیم از خاکستر وجود داشت کاه باا هار باار جماع آور ی
اسکلت ها را از روی سکوی به داخل استودان خاکساتر زیار آنهاا را نیاز جماع ما ی کردناد و داخال اساتودان
) 101 / مطالعات باستانشناسي، شمارة 2، دورة 4، پاييز و زمستان 1191 ، )شماره پياپي 6
می ریختند. در این استودان تعداد 52 قلم شئ شامل، انگشتر، تیغه چاقو، تکوک، کاسه، کوزه، سردوک، پیالاه ،
النگو، گوشواره، مهره، دسته و مفتول فلزی از جنس سفال، آهن، مفرغ، نقره، سنگ و شیشه به دست آمد.
525 ساانتی متار کاه ×35- سکوی شماره دو: در غرب گور در جهت شمال شرق– جنوب غرب به ابعااد 555
توسط دیوارک گلی به ارتفاع 55 تا 51 سانتیمتر از فضای مرکزی و سکوی شماره سه جدا شاده اسا ت. کا ف
سکو بعد از تسطیح، سطح آن را با یک لایه گل مخلوط با سنگ ریزه و کاه اندود کرده اناد و ساپس روی آن را
با یک لایه نازک خاکستر همراه با قطعات ذغال پوشانده اند. در این سکو چهار اسکلت دفن شده که باه ترتیاب
عبارتند از:
اوّلین اسکلت متعلق به مردی در حدود 85 الی 81 ساله که به صورت تاق باز دفن شاده و کمای متمایال باه
سمت چپ است به طوری که دست راست آن روی شکم نفر دوّم و کتف و بازوی چپ آن در زیر تنه نفار دو م
قرار داشته است. در این حالت سر نفر دوّم روی دوش نفر اوّل قرار گرفته بود. ران چپ این فرد نیز درست زیر
باسن اسکلت دوّم قرار داشت و از پهلو آن را در بر گفته است.
اسکلت شماارة 5 همانند اسکلت اوّل باه صورت تااق بااز دفان شاده و متعلق باه فارد مؤنث در حدود 53 تا
55 ساله است که از ناحیه کمر کمی به طرف اسکلت شمارة یک متمایل شده است و با صورت نفار اول رو باه
هم است.
اسکلت سوّم مربوط به دختر بچه خردسالی در حدود 1 الی 1 ساله است. بقایای اسکلت ایان کاودک در زیار
باسن اسکلت شمارة 5 به دست آمد. ادامه اسکلت کودک در زیر و پشت تنه اسکلت دوم به دست آمد.
اسکلت چهارم در کنار دیوارة طبیعی گور متعلق به زنی 55 الی 51 ساله که به صورت تاق باز دفن شاده و در
زیر پاهای آن بقایای استخوانی متعلق به اسکلت های قبلی که جمع آوری شده و داخل استودان ریخته شاده -
اند، به دست آمد. بخشی از ساق و مچ پای اسکلت های دفن شده در ایان ساکو روی دیاوارک گلای و ساکوی
شماره سه قرار داشت.
بر بالای سر چهار اسکلت دفن شده در این سکو مجموعهای نفیس و منحصر به فرد شامل تکوکهای سافالی
52 ( کاساه دهاان گشااد ، - به شکل کفش و یا سر قوچ و بز کوهی، جام میثاق، کوزة دو دسته، تنگ، )تصاویر 1
سر نیزه و مهرههای تزئینی و همچنین اشیایی شامل سر نیزه، زوبین، آئینه، انگشاتر، النگا و )تصاو یر 3(، حلقاه ،
چاقو تیز کن، سکه، سردوک، زنجیر، گیرة سر، بقایای سگک کمربند، اناواع مهاره هاا ، مای ، اشایاء تزئینای از
جنس سفال، مفرغ، نقره، آهن، شیشه، سنگ، قیر، چوب، پارچه، چرم، استخوان و بقایای چوب به دسات آماد
)535 : )نعمتی، 5833
535 ساانتی - ×11- سکوی شماره سه :در شمال شرقی گور در جهت شمال غرب – جنوب شرق به ابعاد 35
متر که توسط دیوارک گلی به ارتفااع 55 تاا 51 ساانتی متار از فضاای مرکازی ، سا کوی شاماره یاک و دو و
استودانهای شماره دو و سه جدا شده است. کف سکو را پس از تسطیح آن را با یک لایه گل مخلوط با سانگ
ریزه و کاه اندود کرده اند که این اندود دیواره طبیعی بخش شرقی گور را تاا ارتفااع 55 الای 85 ساانتی متاری
پوشانده است. به نظر می رسد که تمام دیوارههای طبیعی گور را نیز اندود کرده اند که به مرور زماان و باا باازو
بسته کردن ورودی گور اندود دیواره ها ریخته است. سطح این سکو نیز دارای یک لایه نازک خاکستر همراه باا
بررسي شيوههای تدفين دوره اشکاني در گورستان وليران دماوند / 109
ذغال بود. از تدفین انجام شده در این سکو فقط بخشی از جمجمه و مهره های گردن آن به دسات آماد . ایان
تدفین در جهت شمال- جنوب و صورت آن به سمت شرق و احتمالاً به پهلوی چپ دفن شده است. در اطراف
آن اشیایی شامل تکوک )تکوک(، حلقه، انگشتر، می ، مهره و قطعاات فلازی از جانس سافالی ، آهان ، مفارغ و
شیشه به دست آمد.
555 سانتیمتر در بدنه ×555× در شرق این سکو و استودان یا استخواندانی )استودان شماره دو( به ابعاد 551
طبیعی گور حفر شده وبا یک دیوارک گلی کم ارتفاع از سکوی شماره سه جدا شده و کف آن 15 ساانتی متار
2 ( در داخل این استودان بقایاای اساکلت 8 مارد ، 8 زن و یاک کاودک - پایین تر از سطح سکو است. )تصویر 3
شناسایی شد. در زیر اسکلت ها مقدار زیادی خاکستر وجود داشت. از داخل این استودان تعاداد 82 قلام شائ
شامل کاسه، پی سوز، سردوک، مهره، چاقو تیزکن، النگو، انگشتر، سرپیکان، زوبین، سرنیزه، دسته، می ، تیغاه
خنجر، قلاب و قطعات فلزی از جنس آهن، مفرغ، قیر، نقره، سفال، سنگ، شیشه و چوب به دست آمد.
555×35×31- در شمال گور و شمال این سکو استودان یا اساتخوان دانا ی )اساتودان شاماره ساه ( باه ابعااد 35
سانتیمتر در بدنه طبیعی گور حفر شده و با یک دیوارک گلی کم ارتفاع از سکوی شماره سه جدا شده و کاف
آن 83 سانتیمتر پایین تر از سطح سکو است. )تصویر 55 ( از بقایای برجا مانده در این استودان تعداد دو مارد و
دو زن شناسایی شدند. اساکلت هاا ی ایان اساتودان آسا یب بیشات ری دیاده و نسابت باه دو اساتودان دیگار ،
استخوان ها بیشتر پودر شده و به نظر می رسد که اسکلت های دفن شده در آن نسبت به اسکلت های دفن شده
در سکوها و دیگر استودانها قدیمی تر باشد. از این استودان تعداد کمی شئ شاامل دو مهاره از جانس قیار و
خمیر شیشه و یک چاقو تیز کن سنگی استوانهای به دست آمد.
-2 گورهای گودالي : از این نوع گور 1 نمونه به دست آمد. این نوع گورها بدون استفاده از هار گوناه عنصار
معماری به صورت گودال هایی ساده بوده که اجساد در این گاودال هاا حالات جماع شاده و یاا تااق بااز دفا ن
می شدند، صورت ها اغلب به سمت شمال و شمال غرب و دست ها روی سینه و یا مقابل صورت و یا ا باین پاهاا
5 (در یکای از - قرار گرفته اند. سطح اسکلت ها را با خاک گودال کنده شده می پوشاندند. )تصویر 55 - طرح های 5
این گورها که متعلق به نوزادی دو تا سه ساله بوده گردنبندی شامل 55 مهرة ریز از خمیر شیشه وجود داشت.
در بقیه گورها همراه جسد هیچ شیء قرار نمی داند.
یکی از این گورها که با بقیه متفاوت بود در شمال شرق محوطه و در زیر کف دورة ساسانی شناسایی شد.
555 سانتیمتر و به دلیل فضای باز داخل گور و نوع خاک محوطه و × دهانه گور بیضی شکل و به ابعاد 35
احتمال ریزش سطوح فوقانی، سقف گور را با تخته سنگ های طبیعی، بدون استفاده از ملات، به شکل هلالی
درآورده و برای ایستایی و استحکام سنگ ها، دیواره گور را تراشیده و آن را پایه ای برای مصالح سنگی قرار
داده اند. این گور در جهت شمالی – جنوبی و به طول 531 و عرض بین 45 تا 25 سانتی متر و عمق آن از
سطح کف فضای دوره ساسانی تا کف گور 545 سانتیمتر و کف آن در عمق 155 سانتیمتری از سطح
محوطه قرار دارد. در این گور سه تدفین روی هم شناسایی شد که به صورت هم زمان انجام شده بود. روی
اسکلت ها با سنگ های بزرگ طبیعی از جنس آهکی به ضخامت 1 تا 55 سانتی متر با چیدمان تقریباً منظم
) 110 / مطالعات باستانشناسي، شمارة 2، دورة 4، پاييز و زمستان 1191 ، )شماره پياپي 6
پوشانده بودند. )تصویر 55 (. این تدفین ها از بالا به پایین عبارتند از: اسکلت شمارة 5 به شکل تاق باز با جهت
شمالی- جنوبی در عمق 25 سانتیمتری از سطح گور قرار گرفته بود. صورت اسکلت به سمت غرب برگشته و
احتمالاً بر اثر ریزش سقف اندکی به پایین و جنوب غرب تغییر جهت یافته بود. در زیر سر اسکلت سنگ
تقریباً چهارگوشی با لایهای سفید رنگ وجود داشت. دست های اسکلت را روی سینه و نزدیک گردن و پاها در
قسمت زانو کمی از هم جدا شده و مچ یک پا بر مچ پای دیگر افتاده و قسمتی از انگشتان پا نیز در پشت
کاسهای قرار داشت که سر اسکلت سوّم در آن بود. طول قامت اسکلت 515 سانتیمتر و در گوش راست
گوشوارهای مفرغی و روی سینه گل سینهای شبیه پاپیون و یک پلاک مفرغی، تیغة آهنی چاقو، سه قطعه
) آهن با ماهیتی نامعلوم، سنجاقی مفرغی و یک سنگ چاقو تیز کنی قرار داشت. )تصویر 58
اسکلت شمارة 5 با 515 سانتیمتری طول بلافاصله در زیر اسکلت شمارة 5 در جهت شمالی جنوبی به طور
تاق باز دفن شده بود سر این اسکلت روی پاهای اسکلت شمارة 8 قرار داشت و صورت آن به سمت شرق و
دست ها روی سینه جمع شده بود. پاهای اسکلت شمارة 5 روی جمجمة داخل کاسة اسکلت شمارة 8 قرار
) داشت. )تصویر 54
اسکلت شمارة 8 با جهت جنوبی شمالی و با طول قامت 531 سانتیمتر بلندتر از بقیه بود. این اسکلت به
صورت تاق باز با پاهای دراز شده که دست ها روی سینه و سرِ آن داخل کاسهای سفالی جای گرفته و صورتش
به سوی شرق برگشته بود. این شیوة تدفین یعنی قرار دادن سر داخل کاسه تا به حال از هیچ یک از محوطه-
های دورة اشکانی در ایران گزارش نشده است. در کنار شانة اسکلت سر پیکانی آهنی و در زیر کاسه سفالیِ
) حاوی جمجمه یک سنگ چاقو تیز کنی به دست آمد. )تصویر 51
-1 گورهای سنگ چين : از این نوع گور 4 نمونه شناسایی شد. این نوع گور نیز همانند گورهای ساده بوده
با این تفاوت که اطراف جسد را با یک ردیف قلوه سنگ های رودخانهای محدود می کردند. اسکلت ها به صورت
تاق باز و جنینی و معمولاً بر دوش راست و رو به شمال دفن شده اند. در این گورها معمولاً همراه جسد شیء
قرار نمی دادند تنها یکی از آنها دارای انگشتر مفرغی و یک انگشتر آهنی ساده بود. از این نوع گور 4 نمونه به
) 4 - 53 و طرح های 8 - دست آمد. )تصاویر 51
-4 گور با پوشش خمرهای :در زیر کف معبر دوره ساسانی اسکلتی به دست آمد که روی آن را با قطعات
یک خمره بزرگ پوشانده بودند. اسکلت در جهت شرقی غربی و به پهلوی راست و به حالت جمع شده دفن
) شده به طوری که پایاههای اسکلت در جلوی شکم است و صورت آن نیاز رو باه شمال است. )تصویر 53
به طور کل در کاوش های انجام شده در گورستان ولیران 55 گور شامل یک گور سرداب های، یک گور با
پوشش خمرهای، شش گور گودالی و چهار گور نوع سنگ چین است )نقشه 8(. از این گورها 81 اسکلت
شناسایی شد که از این تعداد 51 اسکلت مرد، 58 اسکلت زن، 8 اسکلت کودک و جنسیت 4 اسکلت مشخ
5( این اسکلت ها بین 1 تا 31 سال سن داشتند. - نشد. )نمودار شماره 5
بررسي شيوههای تدفين دوره اشکاني در گورستان وليران دماوند / 111
بحث و مقايسه:
آنچه که در گورستان ولیران حائز اهمیت است وجود شیوه های مختلف تدفین است که در کمتر گورساتانی از
این دوره مشاهده می کنیم. سردابه مکشوفه در این گورستان برخلاف سایر سردابههای این دوره بدون استفاده
از مصالح ساختمانی در بستر طبیعی تپه کنده شده و فقط سطح سکوها و دیوارهای گور را با اندود کااه و گال
پوشانده اند. اجساد داخل سردابه با لباس و همراه آنها اشیای متعلق به زندگی روزمره یا حرفه ای متوفی را قارار
می دادند. هر سکو دارای یک استودان اختصاصی بوده کاه پاس از تادفین اجسااد اولیاه و باه هنگاام تادفین
اسکلت های جدید اسکلت های قدیمی به همراه اشیای تدفینی برداشته شده و درون استودانهای تعبیاه شاده
در گور می ریختند. اشیای موجود در این گور متنوع و منحصر به فرد و وجود چهار تکوک سفالی که سه تا باه
شکل بز و قوچ کوهی و یکی از آنها به شکل کفش بوده و تا باه حاال در هایچ یاک از محوطاه هاای اشاکانی
شناسایی نشده است. )تصویر 52 ( وجود تکوک های و سکه ها و اشیای زیاد این گور نشان می دهد که افاراد دفان
شده در هر سکو احتمالاً متعلق به یک خانواده که دارای پایگاه اجتماعی خاصی برخوردار بوده اند. از این شایوه
تدفین در دوره اشکانی از شهر صنعتگران و شهر شاهی شاو ش ) De Mecqunem,1943 (، در گالاگ شوشات ر
( Rahbar,1999:90-93 23 ( شناسایی شده است. تدفین سردابهای متعلق به -555 : ( و در سلوکیه )کالج، 5813
دوره اشکانی نبوده و قبل از آن به خصوص در دوره ایلامی ها در دو را ون تاش و هفت تپه رایج بوده است.
در یکی از گورهای گودالی سه تدفین روی هم شناسایی شد که همزمان با هم دفن شده بودناد و هماراه آنهاا
اشیایی شامل کاسه، سرپیکان، تیغه چاقو، چاقو تیزکن سنگی، پلاک مفرغی، گل سینه پاپیون شکل و انگشاتر
قرار داشت. بقیه گورهای گودالی از نظر قرار دادن اشیاء فقیر بودند.
قبور نوع گودالی در این دوره از چهار محل چشمه سار در نزدیکی تخت جمشید ) Schmidt,1952:117-157 45 (، در سد سکندر گرگان در نزدیکی شهر جرجان : (، در گوستان سنگ شیر همدان )آذرنوش، 5184
( Kiani,1982:11-19 12 ( به دست -11 : ( و تعدادی گور گودالی از حفاری های چغامیش )کنتور و دلوگاز، 5815
آمده است. تدفین های گودالی نیز چون ساده ترین شیوه تدفین بوده در تمامی دوران ها کاربرد داشته است.
استفاده از خمره جهت تدفین در این دوره در نقاط مختلف ایران رایج بوده است. از این نوع تدفین در نقاط
5( در قبرستان پارتی حومه شوش در یک کیلومتری جنوب -8 : مختلف گرمی مغان )کام بخش فرد، 5833
زندان و شهر شاهی ) De Mecqunem,1943:139,41-69 541 (، در -518 : (، در آکروپول شوش )دیولافوآ، 5835
بولاحیا ) Unvala,1929:133 : 582 (، گلالک شوشتر )رهبر، 5831 : (، در تاق بستان کرمانشاه )کامبخش فرد، 5834
)45-15 : 531-553 (، معبد آناهیتای کنگاور )کامبخش فرد، 5842 ( و در گورستان شغاب بوشهر )میرفتاح، 5834
شناسایی شده اند. تدفین های خمرهای بسیار بیشتر از نمونه های بین النهرین در داخل فلات ایران، غرب و
شمال غرب ایران سابقه دارد. البته در دوران های پیش از تاری و دوره ایلام از این شیوه جهت دفن خردسالان
استفاده می شده است. در آشور واقع در بین النهرین نیز نمونه های تدفین خمرهای به چشم می خورد و استفاده
از چند قطعه خمره جهت دفن یک جسد نیز در این محل شناسایی شده است. قرار دادن خمره ها به صورت
زاغهای در گرمی نیز از جمله سنت های پیشین موجود در منطقه گیلان بوده است، چون در مناطق جوبن،
نوروز محله و کلورز نیز قبور زاغهای نوروز محله مربوط به دوره هخامنشی و تعداد زیادی هم مربوط به دوره
.)581 : اشکانی به دست آمده است )آبیار، 5838
) 112 / مطالعات باستانشناسي، شمارة 2، دورة 4، پاييز و زمستان 1191 ، )شماره پياپي 6
وجود اشیاء در قبور دوره اشکانی نیز از جمله شواهد دیگری مبنی بر تداوم سنت های پیشین در دوره اشکانی
است. بر خلاف قبور اشکانی سایر مناطق که معمولاً به لحاظ داشتن اشیاء فقیر هستند. ولی در گور سردابهای
و یکی از گورهای گودالی که اشیاء زیادی به دست آمده نشان می دهد که اشیایی چون خنجر و شمشیر و
ظروف سفالی از جمله معمول ترین هدایای قبور در ولیران و در قبور منطقه گرمی و منطقه تالش از دورههای
قبل مثل هزاره اول ق. م بوده است که نمونههای این اشیاء توسط دمورگان در تالش شناسایی شده است.
( De Morgan,1905 )
نتيجه
در گورستان ولیران آداب و رسوم خاص و یکنواختی در طارز تادفین اجسااد ماردان ، زناان و کودکاان دیاد ه
نمی شود. اجساد را در این گورستان و از هر جنسیت به شیوههای مختلف دفن می کردند و هماراه اجسااد نیاز
اشیایی هدیه می شد. در داخل سردابه جهت خاصی را مراعات نمی کردناد ولای در بیشاتر گورهاای گاودالی و
سنگ چین اجساد به سمت شمال و شمال غرب یعنی به سمت کوه دماوند و به صورت کشیده، جماع شاده و
تاق باز دفن شده اند.
رسم قرار دادن اشیاء و هدایا در قبور منحصر به دوران اشکانی نیست بلکه از دورههای پیش از تاری نیز وجود
داشته است. شاید علت افزایش و تنوع آثار مربوط به اشیاء قبور به دلیل رشد تحولات اجتماعی شهرنشینی و
پیشرفت فن و هنر بوده است. در دورههای تاریخی فلز بیشتر در دسترس مردم قرار داشته است، به همین
دلیل اشیاء فلزی در قبور این دوره دیده می شود. نفوذ و گسترش آیین ها و مذاهب در تعیین کیفیت و کمیت
اشیاء بسیار موثر بوده است ولی در هر حال موادی وجود دارند که نشان می دهند رسومی فارغ از زمان و مکان
جغرافیای خاصی می مانند و به حیات خودش ادامه می دهند، برای بررسی تأثیر ها فرهنگی انجام شده در این
دوره می توان به اشیاء قبور نیز مراجعه کرد. غیر از مذهب، اعتقادات اوّلیه در به کار بردن اشیاء در قبور بوده
است. نوع تدفین اجساد بستگی به پایگاه اجتماعی هر فرد داشت. کسانی که دارای پایگاه اجتماعی بالا بودند
اجساد بستگان خود را در داخل سردابهها با لوازم و اشیاء گران قیمت و کسانی که در رده های پایین تری بودند
در داخل گورهای گودالی، سنگ چین و خمرهای و بدون اشیاء و یا با اشیاء کمتری دفن می کردند ... وجود
تدفین هایی با وجود اشیاء تدفینی غنی دال بر وجود ثبات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی در آن منطقه است
که دفنکنندگان با فرصت کافی و آرامش خیال و دقت افراد را در قبوری مشخ به همراه اشیاء مختلف دفن
می کردند.
تقریباً انواع تدفین هایی که در دوره اشکانی در نقاط مختلف ایران رایج بوده در ولیران استفاده شده اسات کاه
آنها را نمی توان به مذاهب مختلف نسبت داد چرا که همه دارای یاک وجاه مشاترک هساتند و آن تادفین در
نقطهای از منطقه دماوند است که جنس زمین از نوع کنگلومرایی بوده و درصد بیشتر آن را قلاوه سانگ هاا ی
کوچک و بزرگ تشکیل داده و دارای درصد کمی خاک و آن هم از نوعی خاک سفید است که قابلیات رویاش
هیچ گیاهی را ندارد. بنابراین می توان گفت که اشکانیان ساکن دماوند احتمالاً دارای یاک ماذهب واحاد و آن
هم زردتشتی بودند.
بررسي شيوههای تدفين دوره اشکاني در گورستان وليران دماوند / 111
گورستان ولیران به چند دلیل متعلق به دوره اشکانی است. وجود تکوکها و ظروف سفالی دیگری که در این
گور به دست آمده )تصویر 52 ( و فرم، خمیره، پوشش و نقوش آنها قابل مقایسه با سایر محوطههای اشکانی
) ایران به خصوص سفال های منطقه شمال شرق، اردبیل، منطقه مرکزی و شوش است. )هرینک، 5831 یکی از
تکوکها شباهت زیادی به تکوکی دارد که در گورستانی نزدیک شهر دماوند پیدا شده. همراه دو جام
سکه هایی بوده که تاری گذاری آنها را آسان کرده و با ین طریق توانسته اند تاری یکی از آن دو جام را از
558 پیش از میلاد - دوران پادشاهی فرهاد دوّم 583 بعد از میلاد مسیح و دیگری را از عهد مهرداد دوّم 33
تشخی دهند. بنابراین جام های مزبور از دوران اشکانیان است (Vanden Berghe, 1959: 6) .
علاوه بر سفال ها داده های مختلف، فلزی، آهنی، نقره ای، چوبی، شباهت زیاادی باا اشایاء مکشاوفه از منطقاه
گرمی مغان دارند )کامبخش فرد 5833 تصاویر 35،35،558،551،555 ( و از همه مهم تر کشف ساکه هاای نقاره ع صار
اشکانی که بنا طبقه بندی سلود متعلق به چهار پادشاه اشکانی همچون مهرداد دوّم، اردوان دوّم، سنتروک، ارد
اوّل ) Sellwood , 1980 (، بدون شک متعلق به اوایل دوره اشکانی هستند.
) 114 / مطالعات باستانشناسي، شمارة 2، دورة 4، پاييز و زمستان 1191 ، )شماره پياپي 6
منابع:
آبیار، منصور ، 5838 ، معماری و ساختار قبور مردم ساکن در منطقه گیلان از اواخر هزاره دوم تا اوایل هزاره اول قبل از میلاد ،
. 532 – مجموعه مقالات کنگره معماری و شهر سازی بم ، جلد چهارم ص 533
آذرنوش،مسعود، 5184 ،"دومین کاوش در منطقه سنگ شیر همدان"، گزارشهای چهارمین مجمع سالانه کاوشها و پژوهش های
باستان شناسی در ایران ،دوازدهم تا هفدهم آبان ماه 5184 ،زیر نظر فیروز باقر زاده،تهران :انتشارات مرکز باستان شناسی ایران.
چایچی امیرخیز،احمد و محمدرضا سعیدی هرسینی، 5835 ،نگاهی به تدفین تابوتی در ایران باستان،انتشارات سمیرا.
هرینک، ارنی 5831 ، سفال ایران در دوران اشکانی ، ترجمه حمیده چوبک ، تهران ، سازمان میراث فرهنگی کشور ) پژوهشگاه ( .
5334 ،ترجمه بهرام فره وشی،چاپ - دیولافوآ،ژان، 5835 ،سفرنامه خاطرات کاوشهای باستان شناسی شوش 5331
سوم،تهران:انتشارات دانشگاه تهران.
رهبر،مهدی، 5831 ،"کاوش باستان شناسی در گلالک شوشتر،یادنامه گردهمایی باستان شناسی شوش،ج 5،سازمان میراث فرهنگی
.531- کشور،ص 553
سفر ،فواد و مصطفی ،محمدعلی، 5831 هترا) الحضر (شهر خورشید ، ترجمه نادر کریمیان سردشتی تهران ، انتشارات سازمان
میراث فرهنگی کشور .
صراف،محمدرحیم، 5834 ،گزارش گمانه زنی در کوه رحمت مرودشت،گزارش منشر نشده،مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی
،صنایع دستی و گردشگری کشور.
کابلی، میرعابدین، 5838 ،"شوش و میراٍٍث باستانی دشت شوشان"،مجله میراث فرهنگی ،ویژه نامه نخستین گردهمایی باستان
شناسی ایران،ش 55 ،تابستان و پاییز ،تهران:انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
کالج،مالکوم، 5813 ،پارتیان،ترجمه مسعود رجب نیا،تهران:انتشارات سحر.
کامبخش فرد،سیف الله، 5833 ،گور خمره های اشکانی،پیوست شماره یک مجله باستان شناسی و تاری ،مرکز نشر دانشگاهی.
کامبخش فرد،سیف الله، 5834 ،معبد آناهیتای کنگاور،تهران:انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
کامبخش فرد ،سیف الله، 5841 ،"آثار و بقایای دهکده پارتی )اشکانی("،مجله بررسیهای تاریخی ،شماره 5، سال دوم.
کامبخش فرد،سیف الله، 5842 ،سنگ نگاره های بیستون و طاق بستان و کاوشهای علمی کنگاور،یادنامه سمپوزیوم باستان شناسی
ایران،تهران :موزه ملی ایران.
کنتور ،هلن .جی و پ.پ.دلوگاز، 5815 ،"کاوشهای چغامیش"،ترجمه یوسف مجیدزاده ،مجله باستان شناسی و هنر
.12- ایران،شماره 3و 3،ص 11
.555- گدار،آندره، 5813 ، هنر ایران،ترجمه بهروز حبیبی با تجدید نظر، تهران :انتشاراتدانشگاه ملی،ص 555
.45- میرفتاح ،سیدعلی اصغر، 5834 ،"گورستان شغاب"، مجله اثر، شماره 54 ، ص 15
پژوهشی در فرهنگ و هنر دوره اشکانی در فلات مرکزی ایران بر اساس تکوکهای «، نعمتی، محمد رضا، علی صدرایی ، 5833
531- مجله علمی- پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ،شماره 4 ،» مکشوفه از محوطة تاریخی ولیران دماوند
532- ،دوره 12 ،ص 523
Azaoush, M. (1979) Deux Saisons de foullies la necropole de Sange-Shir, Hamadan, AMI, band 6, pp. 281-286.
Colpe, C. (1993) Developments of religious thought, the Cambridge History of Iran, Vol. 3 (2), pp. 319-865.
De Mecqunem, R. (1943) Fouilles de Suse 1933-1039, MDP, Tome XXIX, Paris.
بررسي شيوههای تدفين دوره اشکاني در گورستان وليران دماوند / 111
De Morgan, M.J. (1905) Decouverte dane sepulture Achemenide a Suse, MDP, Tome VIII, Paris.
De Morgan, M.J. (1905) Recherches au talyche person, MDP, Tome VIII, Paris, pp. 250-330.
Fingan, J. (1952) The archaeology of world religions, Princeton University Press.
Herzfeld, E. (1941) Iran in the ancient east, Oxford University Press.
Horst, K. (1973) The art of ancient Syria.
Karlovsky, C.C. L. (1968) The cai burial of southeaste Iran, East and West 18, (3-4), ISMED, p.247.
Kiani, M.Y. (1982) Parthian sites in Hyrcania, the Gorgan Plain, AMI, band 9, pp. 11-19.
Mongait, A. (1959) Archaeology in U.S.S.R, Moscow, Foreign Language Publishing House.
Nemati, M.R. and Ali Sadrai, (2010) Parthian Rhytons from Veliran, Iranica Antiqua, XLV, 305-319.
Schmidt, E.F. (1957) The cemetery of Persepolis Spring, Persepolis II, The University of Chicago Press Vol. LXIX, pp.117-157.
Rahbar, M. (1999). Shushtar: Las tombeaux depoque Parthe de Galalak Dossiers d'Archeologie", No. 243, Paris, PP. 90-93.
Sellwood, D. (1980) The Coinage of Parthian, London.
Unvala, J.M. (1929) Fouilles Asuse en 1929, Revue d' Assyriologie, Vol. XXVI, Parise.
Vanden Berghe, L. (1959) L’Archaeologie de l’Iran ancient, Leiden.
 

مسئله اينه:
3 نفر با هم ميرن ساعت فروشي ، ساعت ميخرن  30000 تومن. يعني نفري 10000 تومن دادن. صاحب مغازه به شاگردش ميگه قيمت ساعت 30000 تومن نبوده 25000 تومن بوده. برو 5000 تومن بهشون برگردون. شاگرد مغازه از اين 5 تومن 2تومنشو واسه ي خودش برميداره .
 3 تومن ديگرو ميده به اون سه نفر. (نفري 1000 تومن). پس با برگشت 1000 تومن نفري، اونها هركدوم 9000 تومن دادند. حالا سوال اينجاست

 اگه 9×3= 27
2تومنم كه شاگرد مغازه برداشته ، ميشه 29 تومن پس اون 1000 تومنه كجاست؟
 
طراح سوال: پروفسور حسابي

دمتون گرم لطفا به این سوال جواب بدید و جواباتون زو در بخش نظرات برام بگذارید.